W części 6 artykułu „Pierwsi, którzy zwali siebie Australijczykami” wspomniany został artykuł „Niepokoje w Warszawie” („Die Unruhen in Warschau”) opublikowany w „Süd-Australische Zeitung” Nr 3 z dnia 8 stycznia 1862 roku, a odnoszący się do sytuacji w Polsce na krótko przed wybuchem Powstania Styczniowego. Jego tekst zachowany jest na mikrofilmach Biblioteki Stanowej Południowej Australii w Adelaide. Poniżej prezentujemy ten artykuł w jego pełnym polskim tłumaczeniu wraz z dodatkowymi informacjami. Tekst ten publikujemy za zgodą Biblioteki Stanowej Południowej Australii w Adelaide.
Wprowadzenie
W tekście zawarte jest parokrotne odniesienie do „wysłania poczty październikowej”, co jest prostym następstwem sposobu, w jaki wysyłano wówczas informacje. Najpoźniejszą datą wymienioną w tekście jest 19 października 1861 roku, co oznacza, że krótko później poczta zawierająca prasę niemiecką została wyekspediowana drogą morską do Australii, najprawdopodobniej z Hamburga lub Bremerhaven. 
Biorąc pod uwagę fakt, ze transport odbywał się wokoł całej Afryki, a artykuł tu prezentowany ukazał się w Południowej Australii 2 stycznia 1862, czas trwania rejsu był stosunkowo krótki (2 miesiące) w porównaniu do czasu rejsów statków pasażerskich (3-4 miesięcy). Trzeba tez pamiętać, że na podstawie nadesłanych materiałów należało dopiero napisać tekst już w Australii. Pośpiech temu towarzyszący daje się zauważyć podczas uważnej lektury artykułu. Informacje podane w poniższym materiale sprawiają wrażenie spisywanych „na gorąco”, przez co niewątpliwie zyskują one na autentyczności. Jest to jednak po większej mierze spowodowane wspomnianym tu pośpiechem, uniemożliwiającym redaktorom uporządkowanie wszystkich faktów w kolejności.
Autentyzmem tchnie wiele przytoczonych faktów. I tak podczas wymieniania anonimowych ofiar terroru podano dokładne szczegóły, pochodzące niewatpliwie od świadków wydarzeń, na przykład „pewna matka, wraz z dwoma chlopcami w wieku 14 i 9 lat”, „pewien starzec, który z trudem chodził”, „furman wiozący sól kamienną” itd. Wymieniane są z nazwisk osoby mało dziś znane i pamiętane jak „dr Helbich” czy „pastor Otto”.
W tłumaczeniu tekstu nie wprowadzano żadnych zmian, lecz przełożono go w sposób na tyle dosłowny, na ile bylo to możliwe. Tak więc, gdy na przykład w pewnym momencie mowa była o śmierci spowodowanej przez „Apoplexie des Gehirns”, przetłumaczono ten zwrot dosłownie – zgodnie z ówczesną modą – jako „apopleksja mózgu” zamiast stosowanego współcześnie określenia „wylew krwi do mózgu”. W jednym tylko miejscu słowo „kościołów” zamieniono na „świątyń”. W kilku miejscach w nawiasach podane są oryginalne sformułowania lub pisownia nazwisk obok polskiej. Zachowano także oryginalną długość złożonych niekiedy zdań. Tylko w jednym wypadku rozbito nazbyt długie zdanie na dwa odrębne w celu ułatwienia czytania.
Dla większej klarowności tekstu i czytelnosci poszczegolnych wątkow wprowadzono takze podział na akapity przy pomocy jednoliniowych odstępow, ktorych brak w oryginale. Na koniec zaś umieszczono w niniejszym tlumaczeniu kilka ilustracji, ktorymi są – w kolejności – winieta „Süd-Australische Zeitung”; portret gen. Gorczakowa; obraz J. Matejki „Zakuwana Polska”; kościół Karmelitow; fotografia wnętrza kościoła Św. Krzyza; obraz W. Kossaka „Czerkiesi na Krakowskim Przedmieściu”; fotografia przedstawiająca margrabiego Wielopolskiego oraz grafika A. Grottgera „Kucie kos”.
Dodatkowe informacje pomagające w lepszym naświetleniu tła omawianych w artykule wydarzen podano, dla wygody Czytelnikow, w przypisach.
„Sud-Australische Zeitung”, Nr 3, 8 stycznia 1862, strona 1-2
„Die Unruhen in Warschau”
(ze źrodeł niemieckich)
Jak wiadomo, będąca pod dominacją rosyjską część niepodległego niegdyś Królestwa Polskiego, od początku istnienia narodowego włoskiego ruchu zjednoczeniowego, powodowana łatwo wytłumaczalną sympatią don, pozostaje w stanie stałego fermentu (1).
Juz w marcu zeszłego roku antyrosyjskie wiece w stolicy odbywały się z takim nasileniem, ze rosyjski gubernator, książę Gorczakow („Gortschakoff”) (2) czuł sie zmuszony do zarządzenia okupacji wojskowej tejże, rozmieścił silne oddziały wojskowe na ulicach i stłumil wszelkie manifestacje patriotyczne z tak żelazną siłą, że zniewolony naród, pobudzony przez okrutny ucisk do nowych ekscesów, prowokował wojsko w sposób szybko wyczerpujący cierpliwość tego ostatniego i powodujący krwawe sceny, do których niechętnie powraca się myślami.
Wkrótce potem książę Gorczakow zmarł i to w dużej mierze z poirytowania faktem udaremnienia przez polski upór jego planu uspokojenia kraju. Jego miejsce zajął szczególnie odpowiedni z racji swych umiejętności dyplomatycznych oraz popularności wsrod narodu polskiego hrabia Lambert (3), który miał nadzieję ugasić płomień rozruchów i uspokoić ogólne niezadowolenie cierpliwością, względami na narodowe uprzedzenia oraz odwołaniem się do rozsądku.
Gdyby hrabia Lambert działał sam, to jego dobroczynne (w oryginale: „menschenfreundliche”) wysiłki przyniosłyby zapewne owoce. Jednakże miał on wokół siebie równych sobie stanem generałów i inne osobistości wojskowe, nad którymi nie posiadał autorytetu, toteż mieszkańcy Warszawy oraz ludność całej okolicy straszliwie ucierpiały od brutalnego usposobienia półdzikich żołnierzy rosyjskich. Jest rzecza zrozumiałą, że w tych okolicznościach idea lojalności i przywiązania do rosyjskich rządów nie mogła poczynić postępu.
Przez całe lato władze rosyjskie miały do czynienia częściowo z poważnymi, a częściowo ze śmiesznymi wiecami, które jednak zawsze tchnęły jednym i tym samym duchem i miały wciąż jeden i ten sam cel, czyniąc ostateczne zespolenie obu narodów coraz trudniejszym i niemożliwym do przeprowadzenia. W końcu ruch narodowy osiągnał w październiku swe apogeum, toteż hrabia Lambert poczuł się zmuszony do zastosowania najostrzejszych środków. Nie doznały one oczywiście żadnego złagodzenia przez surowy sposób ich wprowadzania przez władze wojskowe.
Przedstawione poniżej, a pochodzące z rozmaitych gazet, opisy odtwarzają prawdziwy obraz tamtejszej sytuacji w momencie wysyłania poczty październikowej.
Począwszy od 14 października obowiązuje w Królestwie Polskim stan wojenny. Wiadomość ta nie może zaskakiwać po wszystkich owych demonstracjach i ekscesach inicjowanych przez stronę polską. Rozstrzygającym okazało się jednak zgromadzenie w Horodle (położonym w guberni lubelskiej) (4). Tam, jak wiadomo, miała się odbyć wielka demonstracja narodowa zorganizowana przez wszystkie rody polsko-litewskie i zamierzało wziąć w niej udział pięć tysięcy ludzi, w tym biskup lubelski.
Demonstracja ta, udaremniona przez zdecydowaną interwencję rosyjską, miała zostać zainscenizowana ponownie 14 października. Zapobiegło temu wprowadzenie przez rząd rosyjski stanu wojennego w całym królestwie. Place publiczne w Warszawie pokryły się namiotami wojskowymi. Surowo zakazane zostały wszelkie demonstracje polityczne i kościelne, zgromadzenia na dziedzińcach kościelnych, niezwyczajne odzienie oraz znaki załoby. Obie resursy zostały zamknięte; kawiarnie, cukiernie i winiarnie musiały być zamykane o 9:00 wieczorem, a karczmy sprzedające gorzałkę oraz miejsca rozrywek niższych klas społecznych miały pozostawać całkowicie zamknięte. Zabroniono studentom wizytowania miejsc publicznych. Jednocześnie wprowadzono surowe regulacje paszportowe i nakazano wydanie wszelkiej broni w ciągu 48 godzin.
Jednak wbrew wyraźnemu zakazowi i stanowi wojennemu została zorganizowana tego dnia w Warszawie demonstracja upamiętniająca Kościuszkę – 15 października przypada bowiem rocznica jego śmierci.
Aby zapobiec zawczasu spodziewanym niepokojom, policja zapowiedziała już poprzedniego wieczora oraz następnego rana, że każdy kupiec, który tego dnia, w rocznicę śmierci Kościuszki, nie otworzy swego sklepu, zostanie ukarany grzywną 100 rubli, a ponadto zostanie przekazany władzom wojskowym. Policja chodziła z tymi ogłoszeniami, naklejanymi również na rogach ulic, do wszystkich kupców, żądając, by się pod nimi podpisywali, czego ci jednakże odmawiali: „podpisujemy jedynie listy i weksle” – brzmiała ich odpowiedź.
Wiele sklepów pozostało jednak zamkniętych, wszystkie zaś kościoły wypełnione były ludźmi. Śpiewano, jak zwykle, pieśni narodowe. Piechota, Czerkiesi i Kozacy otoczyli kościoły i wypełnili ulice, aresztując i spędzajac bagnetami i kańczugami nie tylko wychodzących z kościołów, bez względu na wiek i płec, lecz i wielu ludzi znajdujących się na ulicach. Wielu miało zostac przy tym zabitych. Pastor Otto został ciężko raniony. Setki ludzi zostały odprowadzone z ulic do wszystkich możliwych posterunków i zamków, przy czym często ich maltretowano.
Mężczyzni, kobiety i dzieci były aresztowane jeszcze o wpół do dziewiątej wieczorem i bite bagnetami. Irytacja muzułmanów, którzy dopiero niedawno opuścili stepy, nie znała granic. Około pierwszej liczni Czerkiesi wkroczyli do kościoła Świętego Krzyża, wywlekając stamtąd księży za włosy. Az do późna w nocy wojsko oblegało kościół katedralny, kościół bernardynów i kościół karmelitów. Zamknięte w nich były tysiące ludzi obojga płci (bez żywności); dzieci mdlały, nie wpuszczano ani nie wypuszczano stamtąd nikogo.
Dopiero następnego rana ludzi przetrzymywanych w kościołach odtransportowano pod silną eskortą do Cytadeli. Kobiety pragnące dzielic los męzczyzn zmuszane były do opuszczania kościołów. Dopiero w południe zwalniano wielu zatrzymanych. Od nich dowiadujemy się, jak surowo obchodzono się z aresztowanymi, których liczba sięga dwóch tysięcy.
Kościoły przedstawiały sobą w nocy osobliwy widok. Płonęły świece, odmawiano modlitwy, kobiety modliły się, wielu mdlało z głodu, gdyż nie jadło już przez prawie 24 godziny; jedynie nieliczne bochenki chleba oraz woda były rozdzielane wśród głodnych przez tych niewielu duchownych, którzy mogli wejść do kościołów pod strażą wojskową.
Niektórzy ze strachu probówali ucieczki przez dachy do sąsiednich budynków. Ścigali ich żołnierze z zapalonymi świecami zabranymi z katafalku zmarłego arcybiskupa. Jeden z uciekających miał zostać zrzucony z gzymsu.
Skarbony z katedry, jak również kosztowności, które obecni oddali na przechowanie duchownym w kościele bernardynów zostały wraz z dwoma kandelabrami zabrane przez wojsko. W końcu o piątej rano wojsko wtargnęło do kościołów po wysadzeniu bocznych drzwi. Bagnetami oraz pejczami wypędzano stamtąd dzieci i kobiety po zrewidowaniu ich toreb. Mężczyzn, traktowanych brutalnie, odprowadzono do Cytadeli, skąd część zwolniono, część jednak przetransportowano do twierdzy Modlin i jeszcze dalej. Katedra i kościół bernardynów, w których od kilku dni wystawione były zwłoki trzech osob, miały zostać opieczętowane na polecenie władz, wszystkie inne zaś kościoły i synagogi miały zostać zamknięte. Ulice opustoszały.
Następnego rana żaden kupiec nie odważył się otworzyć sklepu. Dopiero w ciągu przedpołudnia niektóre sklepy zostały częściowo lub całkowicie otwarte. Wciąż jednak Kozacy i Czerkiesi byli panami ulic. W obydwu niedawno odrestaurowanych teatrach oraz w budynkach gimnazjalnych skoszarowane było wojsko. Na placach wszędzie stały namioty, armaty i rakiety sygnalizacyjne. Aresztowania kontynuowane były pełną parą. O 4:00 po południu wybuchł pożar w zamku, został jednak szybko ugaszony.
O szczególach aresztu kościelnego z 15-go i odprowadzeniu uwięzionych do Cytadeli doniesiono co nastepuje:
W kościele parafialnym pragnienie dawało się zebranym we znaki do tego stopnia, że wypili oni kilkutygodniową wodę święconą. Aby spotęgowac ich cierpienie, oficerowie zabawiali się wykrzykiwaniem pod adresem uwięzionych, że jeśli wyjdą na zewnątrz, zostaną zdziesiątkowani. W kościele bernardynów pojawił się w nocy parlamentariusz żądając, by oblężeni wyszli na zewnątrz i zdali się na łaskę i niełaskę generała Chrulewa („Chruleff”), uwięzieni jednak odmówili. W końcu o trzeciej żołnierze wyłamali zablokowane od wewnątrz drzwi i wtargnęli do kościoła z bagnetami przy dzikim okrzyku „hurra!”. Wtedy kobiety w pierwszych rzędach rzuciły się na kolana, trzymając w rękach krzyże.
Żołnierze przeszukali każdy zakamarek aż po dzwonnicę, wywlekając i bijąc ukrywających się. Dopiero o jedenastej przyniesiono w kubłach wodę, którą chciwie zaczęto nabierać rękami i czapkami. Tym zaś, którzy mieli ze sobą pieniądze, zezwolono na zakup napojów po wysokich cenach. Większość jednak przekazała wcześniej w kościołach swe rzeczy i precjoza kobietom, znała bowiem ludzką słabość żołnierzy rosyjskich jeszcze z czasów Gorczakowa.
O transakcjach handlowych nie można było w powyższych okolicznościach nawet myśleć, giełda również była zamknięta. Normalna działalność zamarła do tego stopnia, że rzadko w której restauracji można było dostać cokolwiek do jedzenia. Na wszystkich placach stały rozstawione armaty, a ich obsługa miała zapalone lonty.
W następstwie gwałtów popełnionych w kościołach, zostały one zamknięte przez duchowieństwo jako sprofanowane. Zapytywano się w wyższych sferach czy rzeczywiście istniał powód, by je zbezcześcić przez wprowadzenie do nich wojska? Ponieważ osoby uwięzione w kościołach i przetrzymywane w Cytadeli były zwalniane, więc wydawało się, że działano zbyt pospiesznie.
Namiestnik wielokrotnie usiłował skłonić kapitułę katedralną do otwarcia kościołów, otrzymywał jednak za każdym razem odpowiedź odmowną. Rząd był wysoce zakłopotany tym najważniejszym i najbardziej zdecydowanym krokiem ze strony duchowieństwa, który wywołał najwyższe poirytowanie we wszystkich kołach. Hrabia Lambert i margrabia („Marquis”) Wielopolski (5) (na zdjęciu) podjęli co prawda wszelkie możliwe wysiłki, aby zapobiec decyzji zamknięcia kościołów, jednak całe duchowieństwo z administratorem archidiecezji na czele oświadczyło, że odwoła swoją decyzję jedynie po uzyskaniu gwarancji, że nie nastąpi dalsze bezczeszczenie świątyń przez rabunek i gwałt. Hrabia Lambert przysięgał na znak krzyża, że szturmowanie kościołów nastąpiło bez jego wcześniejszej wiedzy i obiecał udzielenie żądanej gwarancji.
O negocjacjach donosi korespondencja z 19 października:
„Sytuacja jest krytyczna. Duchowieństwo nie otwarło kościołów i jeśli będące w toku negocjacje między kapitułą katedralną i konsystorzem z jednaj strony a Lambertem i Wielopolskim z drugiej nie przyniosą, jak na to wygląda, żadnego rezultatu, to możemy się spodziewać kolejnych rozruchów, jako że władze zapowiedziały już urzędową proklamacją użycie broni w wypadku większych zgromadzeń przed kościołami. Jeszcze dziś w południe sytuacja wygladała tak, że w pismach publicznych („durch die öffentlichen Blätter”) namiestnik udzielił zgody na śpiewanie „Boże, coś Polskę”, zażądał jednak natychmiastowego otwarcia kościołów, duchowieństwo zaś ze swej strony zażądało uwolnienia wszystkich zatrzymanych oraz zgody na śpiewanie wspomnianej pieśni.
W międzyczasie ukazały się wszystkie pisma bez upragnionej zapowiedzi; dlatego też głowny komendant policji, Piłsudski („Oberpolizeimeister Pilsudzki”), awansowany właśnie z pułkownika na generala-majora, ogłosił powyższe ostrzeżenie.
Spośród aresztowanych 15-go i 16-go 9/10 zostało już zwolnionych; przeciw pozostałej w areszcie znikomej części mają zostać, według zapowiedzi Lamberta, wysunięte rozmaite oskarżenia. Najwyraźniej zatem nie zostali oni aresztowani w kościele, jak – zapewne słusznie – zauważa duchowieństwo. W ciągu ostatnich dwóch dni ulice miasta były spokojne. Wieczorem robi się cicho o wiele wcześniej niż zwykle, a po dziewiątej, gdy wszyscy chodzić już muszą z zapalonymi latarniami (6). Warszawa, zazwyczaj tętniąca życiem aż do późnej nocy, zdaje się być opustoszała.”
Następnej niedzieli Domy Boże pozostały jednak wciąż zamknięte. Ludzie modlili się na ulicach przed drzwiami kościołów. Przetrzymywanie aresztowanych trwało dalej; wśród zatrzymanych znajdowali się poza innymi osobistościami również syn hrabiego Zamojskiego oraz bankier Töplitz. Od 500 kupców zażądano zapłacenia owych 100 rubli grzywny, gdyż 15 października, wbrew wyraźnemu zakazowi, nie otworzyli sklepów. Kary wszelkiego rodzaju, czy to za brak latarni czy za podejrzany wygląd, stawały się coraz dotlkiwsze. Pewna matka, wraz z dwoma chłopcami w wieku 14 i 9 lat, szła z latarnią do domu; chłopcy zostali aresztowani, a matka odpychana była uderzeniami kolb, zdołała ona jednak przepchnac się do szeregu aresztowanych. Pewien starzec, który z trudem chodził, został oderwany od dwóch prowadzących go kobiet i dołączony do zatrzymanych. 19-go pewien furman wiozący sól kamienną został obrabowany przez żołnierzy na Placu Grzybowskim, a gdy sie poskarżył, dostał w odpowiedzi 100 batów.
Duszą wszystkich tych bohaterskich wyczynów był generał Chrulew; pewien oficer opowiadał, że znalazł się niemalże w niebezpieczeństwie zostania ukaranym przez generała Chrulewa, gdyż zamierzał powstrzymać swych żołnierzy od bezdusznego bicia. Generał Łowszyn („Lowszin”), który zwolnił w środę 1000 zatrzymanych, został zganiony jako „zdrajca”, w wyniku czego doznał apopleksji mózgu, w nastepstwie której zmarł. Generał Paulucci, znany z dni marcowych tego roku, został usunięty z dowodzenia Cytadelą, gdyż również tam zaczął postępować w ludzki sposób.
Poważni ludzie o dobrej reputacji („Männer von Achtung und Ruf”) byli bici na ulicach przez żołnierzy z powodu posiadania laski lub z powodu innego przewinienia, między innymi również angielski wicekonsul White, ten jednakże stawił twardy opór i w końcu doprowadził do aresztowania Kozaka, który go napadł.
Zrywano ludziom z głów kapelusze, jeśli nie odpowiadały oficjalnej formie. Wszystkim urzędnikom wydano nakaz zgolenia wąsów oraz noszenia mundurów i płaszczy wojskowych. Bardzo szanowany i leciwy dr Helbich został straszliwie pobity pejczami przez Kozaków, przyczyna tego pozostaje nieznana.
Przeciw karze 100 rubli za zamknięte sklepy w dniu Kościuszki, wszyscy kupcy złożyli protest. W międzyczasie we władzach nastąpiła znacząca zmiana. Gubernator wojenny oraz dyrektor komisji spraw wewnętrznych, generał Gerstenzweig i komendant miasta, generał Chrulew, zostali z tytułu swego postępowania surowo zganieni i pozbawieni swych stanowisk.
Na temat sytuacji w mieście w momencie wysyłania poczty pewna prorosyjska gazeta donosi co następuje:
„W Cytadeli ma znajdować się 2000 aresztowanych. Sąd wojenny miał już skazać na śmierć kilku oficerów, którzy byli 15-go w kościele, gdyż wbrew Proklamacji wzięli oni udział w tamtejszych uroczystościach i zostali schwytani. Podobny los czeka duchownych, którzy z krzyżami w rękach nawoływali do oporu; jednakże egzekucje, choć się o nich mówi, jeszcze nie miały miejsca w Cytadeli. – Na prowincji ma być niespokojnie. Istnieje jednak nadzieja, że rząd opanuje sytuację.”
Pierwsi, którzy zwali siebie Australijczykami część6, część1
Przypisy
1. Aluzja do sytuacji we Włoszech mniej więcej w tym samym czasie. Sardynia doprowadziła do zjednoczenia Włoch w 1859 roku. Motorem tych działań był Camillo Benso, hrabia Cavour. W tymże roku, po uzyskaniu poparcia Anglii i Francji, udało się zająć Lombardię (w sojuszu cesarzem Napoleonem III). Na południu Włoch z kolei Giuseppe Garibaldi zajał całą południową część półwyspu Apenińskiego. Przekazał on ją następnie królowi Wiktorowi Emanuelowi i w lutym 1861 (czyli na kilka tygodni przed wspomnianymi tu wydarzeniami marcowymi w Warszawie) proklamowano powstanie Królestwa Włoch. W następnych latach do tego królestwa dołączono Wenecję w 1866 roku (przy poparciu Prus) oraz Rzym (1870).
2. Książę Michaił Gorczakow (1793 – 1861), generał armii carskiej. W armii rosyjskiej od 14 roku życia (1807). Brał udział w wojnie przeciw Persji (1810) i Francji (1812–15), następnie przeciw Turcji (1828–29). Brał udział w wojnie polsko-rosyjskiej (1830-31), w 1831 roku został ranny w bitwie pod Grochowem. Walczył także pod Ostrołęką oraz pod Warszawą. Za udział w tych walkach awansowany na generała. W 1846 roku został gubernatorem wojskowym Warszawy. W roku 1848 (Wiosna Ludów) walczył przeciw Węgrom. Potem jeszcze wziął udział w Wojnie Krymskiej. Namiestnikiem warszawskim został w 1856 roku. W ten sposob Gorczakow zastąpił swego poprzednika na tym stanowisku, gen. Iwana Paskiewicza, który tę funkcję pelnił od 1831 roku. Gorczakow zmarł w maju 1861 roku w Warszawie, pochowano go natomiast w Sewastopolu.
3. Karl Lambert. Nie od razu jednak Lambert zastąpił Gorczakowa. Na krótko bowiem namiestnikem został Mikołaj Suchozanet (1861). Lambert równiez nie dzierżył tej funkcji długo. Po nim namiestnikem był Aleksander Lüders (1861–62), potem brat cara, Konstanty Mikołajewicz (1862–63) i dopiero później na dłużej został nim Fiodor Berg (1863-74).
4. Nie po raz pierwszy Horodło miało odegrać rolę w historii Polski i Litwy. W roku 1413 zawarta została tam unia polsko-litewska (Unia Horodelska), która dokonała pewnych zmian postanowień wcześniejszych unii w Krewie (14.8.1385) oraz wileńsko-radomskiej (1401).
5. Aleksander margrabia Gonzaga-Myszkowski, hrabia Wielopolski (ur. 13.3.1803 w Sędziejowicach k. Pińczowa, zm. 30.12.1877 w Dreźnie). Studiował prawo w Paryżu, filozofię w Getyndze. Podczas Powstania Listopadowego w służbie dyplomatycznej (próbował daremnie uzyskać pomoc brytyjską dla Polski). Amnestionowany przez władze carskie w 1833 wraca z Krakowa do zaboru rosyjskiego. Zafrapowany tezą St. Staszica ( „Opuścił nas Zachód, nie chciał mieć w nas wdzięcznych sprzymierzeńców: będzie w nas miał zjednoczonych w słowiańszczyźnie z Rosją – panów”) pisze do Klemensa Metternicha, czołowego dyplomaty austriackiego XIX wieku („List szlachcica polskiego do księcia Metternicha”), wyrażając po raz pierwszy swe prorosyjskie stanowisko.
Chciał, uznając władzę cara, zapewnić polskie prawa w postaci polskiej administracji, szkolnictwa i odrębności Królestwa. Mianowany dyrektorem wyznań religijnych i oświecenia publicznego w 1861 r. Przeprowadzał reformy oświaty, administracji i rolnictwa, zwalczane przez namiestnika Lüdersa. Mianowany przez Aleksandra II naczelnikiem rządu cywilnego Królestwa na wiosnę 1862 r. Stracił poparcie rosyjskie w momencie wybuchu Powstania Styczniowego, gdyż wybuch ten przypisywali Rosjanie reformom Wielopolskiego. Podał się wkrótce do dymisji. Car zezwolił Wielopolskiemu na leczenie i na emigrację do Niemiec, na którą udał się on 14 lipca 1863 r. w ścisłej tajemnicy.
6. W ówczesnych czasach wieczorami wychodzono na ulice miast z małymi latarniami. Miasta nie były wówczas tak dobrze oświetlone nocą. Patrz również w relacji poniżej w tekście.
W 1857 roku przybyli inni członkowie rodziny Młodystachow: Kacper i Elżbieta (Caspar and Elizabeth) i osiedli w Polish Hill River. Stworzyli największą polską i najdłużej pozostającą w polskich rękach winnicę w tamtej okolicy. Ostatecznie została ona sprzedana rodzinie Wilsonów w 1968 roku i od tamtej pory znana jest jako “Wilson Cellars”. Kamienie zaś z pierwotnego domu Kacpra i Elżbiety użyte zostały do budowy elewacji głównego budynku obecnej winnicy. 
Kościół Luterański w Australii – Za początek kościoła luterańskiego w Australii uważa się przybycie pierwszych staroluteranów w roku 1838 z pastorem Kavelem do Południowej Australii. W roku 1846 doszło do pierwszego rozłamu w jego strukturach podczas synodu w Bethanien. Przywódcą jednej grupy był pastor A.Ch. Kavel, drugiej pastor G.D. Fritzsche, których dzieje śledziliśmy powyżej. Jedna z przyczyn rozłamu brała się z faktu, że o ile w Prusach kościół luterański był kontrolowany przez państwo, o tyle w Australii taka kontrola nie była sprawowana. W związku z tym Kavel opracował konstytucję kościoła twierdząc, że ma ona apostolski charakter. Fritzsche oponował, argumentując, że nie należy jej wprowadzać, gdyż nie ma o czymś takim mowy w Biblii. Innym punktem spornym była interpretacja rozdziału 20 Księgi Objawienia: czy Chrystus powróci, by przez 1000 lat rządzić na ziemi. Ci, którzy wierzyli w ten 1000 letni powrót (włączając Kavela) znani tu byli jako „Chilliasts”. Oponenci (z pastorem Fritzsche) znani byli jako „Anti-Chilliasts”. Stąd też Lobethal (siedziba Fritzschego) stał się „twierdzą” anti-chillianizmu. Termin jest pochodzenia greckiego (“chilia” = „tysiąc”, jak w Apo. 20;2). Używano go także w języku niemieckim jako „Chiliasmus”. Po tym podziale, gdy nowi imigranci niemieccy przybywali do Południowej Australii, już w porcie podbiegali do nich tutejsi luteranie, głośno pytając: „jesteście chilliastami czy anty-chilliastami?”. Nowo przybyli nie mieli oczywiście żadnego pojęcia o co chodziło.
Grupa niemiecka w Australii – Tak jak przybycie pierwszych Prusaków brandenburskich, wielkopolskich i dolnośląskich zaznaczyło początek australijskiego kościoła luterańskiego, tak też stało się ono początkiem imigracji niemieckiej na szerszą skalę. Praktycznie bowiem od czasu ich dotarcia do Port Adelaide na przełomie lat 1838-1839 Niemcy emigrowali tam bez przerwy. Do roku 1900 około 18 tysięcy Niemców wyemigrowało do samego tylko stanu Południowa Australia. Z tych 18 000 jedynie ok. tysiąca motywowanych było religijnie (ok. 5%) i to na tej małej grupie skoncentrowaliśmy się w powyższych tekstach. Do wybuchu I Wojny Światowej Niemcy stanowili do ok. 10% wszystkich mieszkańców w tym stanie. W stanie Queensland procent ten był nawet jeszcze wyższy, bo sięgał 15%. W obu zaś stanach grupa niemiecka stanowiła największą grupę po Brytyjczykach i Irlandczykach. Nie ma dziś praktycznie żadnej pracy poświęconej historii Niemców australijskich, która nie podkreślałaby znaczenia staroluteranów pruskich i ich kościoła dla emigracji niemieckiej do Australii. Pod tym względem motywowani religijnie “ludzie Kavela” stali się istotnie pionierami nie tylko w sensie zapoczątkowania emigracji, lecz także w sensie “przecierania szlaku” dla późniejszych kolonistów niemieckich. Przyczyn tego stanu rzeczy jest kilka, najważniejsze jednak okazało się to, że ludzie ci starli się z władzą państwową, całkowicie zaskoczoną ich uporem; spowodowali szereg oficjalnych reakcji tejże władzy; udawali się za granicę przez ówczesne Wschodnie oraz Środkowe Niemcy, wzbudzając tam zainteresowanie swym pojawieniem się; w miejscach, w których się zatrzymywali, odwiedzani byli przez dziennikarzy (jak w Hamburgu) piszących potem artykuły o nich. Wieść o nich rozniosła się więc szybko, tak jak później rozniosła się też wieść o ich powodzeniu w nowym kraju. 
Grupa polska w Australii – W odróżnieniu od emigracji niemieckiej, emigracja polska z południowej części Wielkiego Księstwa Poznańskiego nie miała większego wpływu na emigrację polską w ogóle. O ile bowiem Niemcy emigrowali przez Hamburg lub Bremę, do których udawali sie przez swój kraj, Polacy nie udawali się do żadnego portu przez np. Kongresówkę lub jakiekolwiek inne części Polski, od których oddzieleni byli zaborem rosyjskim. Dlatego też fenomen tej lokalnej emigracji pozostał oderwany od innych nurtów emigracji polskiej i więcej miał wspólnego z emigracją niemiecką, która go wręcz zapoczątkowała. By użyć plastycznego określenia, gdy pastor Kavel “tupnął nogą w Klemzig” i zdecydował się wyemigrować do Australii, to wkrótce wiedziały o tym całe Niemcy; gdy zaś emigrowali tam Polacy z tego samego regionu, Polska nie wiedziała o tym nic. Ten fakt stał się również powodem, dla którego Polacy z Hill River, czyli już w Australii, pozostali tam osamotnieni przez cały praktycznie czas aż do śmierci “ostatniego z Polaków”. Jest to także przyczyną, dla której ten epizod pozostaje w dużej mierze nieznany w samej Polsce nawet dzisiaj. Istniała co prawda emigracja Polaków do Australii już w XIX wieku, na przykład do stanu Wiktoria pojedynczy emigranci przybywali już w latach 1830-tych oraz potem, po upadku Powstania Styczniowego, przybyło tam ich nieco więcej. Jednak największy nurt emigracji polskiej przypadł na okres po II Wojnie Światowej i nie objął rejonu Sevenhill. Dopiero w II połowie XX wieku południowoaustralijska Polonia – ta powojenna – zainteresowała się bliżej miejscem znanym jako Polish Hill River, odrestaurowała kościół św. Stanisława i przynajmniej częściowo “przywróciła Polsce” pamięć o tym miejscu.
Gdy powyższa historia Lobethal rozwijała się już od kilku lat, na dalekim Śląsku miało miejsce preludium do następnej. W roku 1848 pewien właściciel ziemski nazwiskiem Franz Weihert (w Australii czasem pisane jest to nazwisko jako „Weikert”) zatroskany był sytuacją katolików w Prusach i w końcu podjął on – tak jak wcześniej niektórzy staroluteranie z tego regionu – decyzję emigracji do Południowej Australii. W tym samym czasie „ziemia zaczeła się palić pod nogami” jezuitów w Austrii, gdyż cesarz Ferdynand I (ilustracja obok) wygnał ich (ogółem 150 księży i braci) ze swego imperium.
W owym czasie było w Południowej Australii ok. 4000 katolików wraz z 8 księżmi. Była to liczba niemała, jeśli zważyć, że cała kolonia Południowej Australii zamieszkiwana była wówczas ogółem przez 15485 osób (w tym 8755 mężczyzn i 6730 kobiet – wg. danych z grudnia 1841r.). Biskup Murphy z Adelaide zasugerował Kranewitterowi udanie się 130 km na północ od stolicy stanu, gdyż tam nie było dotąd rzymskokatolickich duchownych. 20 grudnia grupa (a raczej to, co zniej zostalo: 10 czlonkow rodziny Weihertow, dwoch jezuitow oraz 14 innych osob) dotarła do miejscowości Clare. Tam osiedliła się rodzina Weihertow (10 osob). Franz Weihert dożył 88 lat i zmarł 8 października 1875 roku w Sevenhill, jest on pochowany na tamtejszym cmentarzu (zdjęcie obok).
Tam, gdzie dziś stoi kościół św. Alojzego w Sevenhill wraz z budynkiem małego collegium, stał mały budynek (zburzony w 1869 roku), a stanowiący siedzibę pierwszej misji jezuickiej
Trzeba przyznać, że starali się istotnie zasłużyć na miano „małego Rzymu”, gdyż w pewnym okresie jezuici z Sevenhill prowadzili misje wśród Aborygenów daleko na północy, niedaleko Darwin!
Podczas gdy niektórzy luteranie wielkopolscy, brandenburscy i dolnośląscy zdecydowali się na emigrację już w 1836 roku i ostatecznie udali się tam z pastorem Kavelem po dwóch latach, inni wciąż jeszcze uważali, że emigrować nie należy. Do tych należał pastor Gotthard Daniel Fritzsche z Turowa, działający na tym samym terenie co ks. Kavel, na pograniczu Śląska i Wielkopolski. Później przyszło mu pracować również na tym samym terenie co Kavel, ale… w Australii.
W tymże samym roku zmarł Fryderyk Wilhelm III. Jego następca, Fryderyk Wilhelm IV, zaprzestał wkrótce polityki swego poprzednika i nakazał zwolnienie wszystkich uwięzionych pastorów. Jest zatem całkiem prawdopodobne, że grupa Fritzschego nigdy nie opuściłaby Prus. Wielu luteranów jednak nie wierzyło, że zmiana polityki rządu jest stała. Dodatkowo 9 czerwca 1840 Fritzsche otrzymał list od pastora Kavela, w którym ten zaprosił go oraz całą wspólnotę do południowej Australii. Był to juz zresztą drugi list Kavela (pierwszego z roku 1839 Fritzsche nigdy nie otrzymał). Jest całkiem prawdopodobne, że to właśnie ten list wpłynął na zmianę stanowiska ks. Fritzschego. Natychmiast rozesłał on kopię listu do wszystkich obsługiwanych przez siebie wspólnot na Śląsku i w Wielkopolsce. Ponad 200 osób zdecydowało się na emigrację.
„THE SKJOLD” – Statek ten zawinał do Zatoki w ostatnią środe rano z 213 emigrantami niemieckimi. Opuścił Altonę 3-ego lipca, nie przywiózł jednak żadnych wiadomości z Anglii. Podczas rejsu odnotowano czterdzieści jeden zgonów na pokładzie, głównie wśród dzieci. Przyczyną była dezynteria. Wszyscy emigranci udają się do Klemzig, pod nadzór Wielebnego p. Kavela, do czasu uzyskania zatrudnienia.”
Miejsce, w którym osiedli, znajduje się na obszarze zwanym Adelaide Hills, a konkretnie w malowniczej dolinie, do której droga z Adelaide prowadzi zboczami wzniesień, przypominających nieco krajobrazy dolnośląskie.
Mieściło się ono w małym budynku, a właściwie w murowanej chatce krytej gontem. Pierwszym zaś seminarzystą został Carl August Hensel z Międzyrzecza (Meseritz). Dziś „chata” seminarium znajduje się wewnątrz budynku lokalnego muzeum zbudowanego celowo wokół niej. O ile seminarium było dziełem pastora Fritzschego, o tyle muzeum powstało dzięki staraniom powojennego imigranta z Litwy nazwiskiem Jonas Vanagas, ktory osiadł w Lobethal w roku 1947.
Pastor Gotthard D. Fritzsche zmarł 26 października 1863 roku i został pochowany na starszym z dwóch cmentarzy w Lobethal, gdzie spoczywa wraz ze swoją rodziną i adoptowanym, niepełnosprawnym dzieckiem aborygeńskim.
Spośród miejscowości założonych przez Niemców w Południowej Australii najbardziej znany jest Hahndorf, którego historia zaczyna się w roku 1839, czyli krótko po założeniu Klemzig. Jest to też jedyna z owych miejscowości nazwana po kapitanie statku, który przywiózł emigrantów do Port Adelaide. Kapitanem owym był również Niemiec, Dirk Meinertz Hahn (1804-1860), kapitan żaglowca „Zebra”, który przybył tam 2 stycznia 1839 roku. 
Wieś, którą założono (ulicówka) nazwano, na cześć kapitana “Hahndorf”, którą to nazwę posiada ona po dziś dzień, z przerwą na lata 1917-1935, kiedy to zmieniona ona została na „Ambleside” w wyniku antyniemieckich nastrojów (bardzo zresztą podsycanych przez rząd) podczas I Wojny Światowej. 
Jedną z lepiej zapamiętanych i barwnych postaci wśród mieszkańców-założycieli Hahndorf był przybyły na pokładzie „Zebry” Gottfried Lubasch pochodzący ze wsi Rosin (Rissen) k. Sulechowa. Gdy miał lat 26, był sierżantem pruskiej artylerii i słuzył w armii marszałka Blűchera. Brał udział w bitwie pod Ligny (16 września 1815), a dwa dni później pod Waterloo, za udział w której otrzymał medal Waterloo. John Bull (przedstawiony na ilustracji obok) wspomina go jako “starego sierżanta”:
Gottfried Lubasch otworzył w Hahndorf najpierw mały lokal gastronomiczny, a następnie hotel z restauracją, który nazwał “German Arms” (czyli „Oręż Niemiecki”) dla przypomnienia Anglikom roli armii pruskiej pod Waterloo i który pod tą samą nazwą istnieje po dziś dzień (p. zdjęcie obok). Hahndorf jest zresztą tą miejscowością, która zachowała stosunkowo najwięcej starych budynków z XIX stulecia. Przykładem tego jest – obok „German Arms” – stary młyn z 1842 roku (obecnie odrestaurowany i służący jako restauracja „Old Mill”), stara kuźnia z 1870 roku (obecnie sklep z pamiątkami) czy też pierwsza szkoła luterańska (1839) znana jako „Hahndorf Academy”, pełniąca obecnie funkcję galerii sztuki. 
W Hahndorf wciąż stoją dwa kościoły luterańskie: starszy, kościół Św. Michała, zbudowano w 1858 roku. Pierwszy budynek – podobny w charakterze do tego z Klemzig – powstał w 1840 i dedykowany został jeszcze przez pastora Kavela. Później jednak pieczę nad tą parafią przejął pastor Fritzsche (patrz: część trzecia „Lobethal pastora i Sevenhill jezuitów” oraz Epilog) w związku z podziałami wewnątrzluterańskimi w Australii. Drugim z istniejących tam kościołów luterańskich jest kościół Św. Pawła z roku 1890. Pierwotny jego budynek powstał w roku 1858. Obecny, z roku 1890, zaprojektowany przez architekta F.W. Danckera z Adelaide powstał w rocznicę zbudowania pierwszego budynku kościoła Św. Michala. Parafia Św. Pawła tradycyjnie była parafią zwolenników pastora Kavela.
Po zwycięskim zakończeniu wojny z Francją w 1871 roku, kanclerz Otto von Bismarck nakazał odlanie z broni użytej w tej wojnie pewnej liczby dzwonów dla kościołów luterańskich w Europie. Jeden z tych dzwonów trafił do kościoła Św. Michała w Hahndorf i był używany aż do roku 1946, kiedy to przeniesiono go do miejscowej szkoły luterańskiej. Podobnie po I Wojnie Światowej jeden zdobyty we Francji przez Australijczyków niemiecki moździerz (“Minenwerfer”) przywieziony został z Europy i ustawiony przy głównej ulicy w Hahndorf, gdzie stoi on po dziś dzień. 
Pierwszymi, którzy nazywali siebie Australijczykami, byli Niemcy. Pierwsi Niemcy zaczęli przybywać do Australii w pierwszych latach XIX wieku. Pierwszymi zaś zorganizowanymi grupami osadników niemieckich były grupy staroluteranów, które przybywać zaczęły w drugiej połowie lat trzydziestych tego samego stulecia. Pochodziły one z pogranicza wielkopolsko-brandenbursko-dolnośląskiego. To ich historię prezentujemy poniżej. Pierwszą z tych grup była grupa, której przywódcą był August Kavel, pastor ze wsi Klemzig (dzisiaj „Klępsk”) koło Zbąszynia (Bentschen). 
U źródeł emigracji luteranskiej leżały… wysiłki na rzecz zjednoczenia kościołów. Król Prus, Fryderyk Wilhelm III von Hohenzollern zamierzał doprowadzić pod swoim panowaniem do zjednoczenia protestantów w jeden kościół. Wysiłki w tym celu podjął on około roku 1817. W 1821 roku wprowadzono nową księgę regulującą zasady sprawowania nabożenstw („Agende”), w tym Eucharystii. Zawarte w niej reguły spotkały się ze sprzeciwem wielu luteranów, dla których oznaczały one kompromis nie do przyjęcia w sprawach wiary. Ów konflikt kościelny, który był tego rezultatem („Kirchenstreit”), okazał się szczególnie silny począwszy od roku 1830, gdy odbywały się obchody trzechsetlecia Konfesji Augsburskiej. Wtedy to król, wydanym przez siebie dekretem, zażądał, by uroczystości te obchodzono zgodnie z wydanymi 9 lat wcześniej regulacjami.(ilustracja Friedrich Wilhelm III) Opozycja wobec owego dekretu znalazła największy oddźwięk we Wrocławiu, stolicy Śląska, a jej głównymi przywódcami byli dr J.G. Scheibel, dr G.P.E. Huschke oraz H. Steffens (wszyscy z Wrocławia).![250px-George_Fife_Angas[1]](https://monio2.wordpress.com/wp-content/uploads/2009/07/250px-george_fife_angas1.jpg?w=510 "250px-George_Fife_Angas[1]")
Pastor Kavel zamierzał początkowo zorganizować emigrację do USA i w tym celu udał się do Londynu. Spotkał tam jednak pewnego szkockiego przedsiębiorcę, baptystę nazwiskiem George Fyfe Angasa. Człowiek ten założyl krótko wcześniej firmę pod nazwą South Australian Company i poszukiwał chętnych do pracy w Południowej Australii. Pastor Kavel ze swymi staroluteranami wprost „spadł mu z nieba”. Ponieważ od roku 1837 pewna liczba niemieckich rzemieślników już dla niego pracowala i był on z ich pracy zadowolony, przeto postarał się on (i to skutecznie), by Kavel zamiast do Ameryki, skierował swoją wspólnotę do Australii.
Miejscem, do którego dopłynęły żaglowce, było położone o 1 kilometr na północ od dzisiejszego Port Adelaide miejsce zwane wówczas „Port Misery”. Nazwa jak najbardziej trafna, gdyż oprócz mokradeł i błota było tam niewiele. Stamtąd wyprawiano się na poszukiwanie odpowiedniego miejsca na osiedlenie. Wybrano ziemię stanowiącą własność Angasa, a położoną ok. 7 km na północny wschód od centrum Adelaide. Założoną w ten sposób wieś nazwano „Klemzig”, czyli tak jak tę opuszczoną w Niemczech, w której drewnianym kościele pastorem był Kavel.
Przedsiębiorczość i spokojna wytrwałość niemieckiego charakteru zostały w Klemzig rozwinięte w całej pelni. Minęło zaledwie cztery do pięciu miesięcy odkąd ludzka ręka poczęła tutaj usuwać znamiona dzikości, a już zbudowano niemal trzydzieści domów – niektóre z nich dobre i obszerne. Wszystkie one sa schludne, czyste i wygodne. Są one przeważnie zbudowane z pise (t.j. z ubitej gliny – przyp MM) lub z niewypalonej cegły stwardniałej od słońca. (…) (patrz: akwarela George’a Frencha Angasa – i niejako dla porównania – to samo miejsce obecnie, zdjęcie robione w grudniu 2004).
Sami mieszkańcy są niemniej interesującymi obiektami kontemplacji. Przybysz zastanie ich, wszystkich co do jednego, zajętych oraz pogodnych niczym angielskie pszczoły na wiosnę. Poza domem pielą lub podlewają albo budują, albo łowią, doją, myją, ścinają drzewa lub niosą wodę. (…) Nawet dzieci, zbyt małe by pracować, jednak wystarcząjaco duże, by się uczyć, znajdziemy podczas godzin szkolnych, pobierające naukę od swego znakomitego i niezmordowanego pastora.
Dziś wieś ta, wciąż zachowująca swoją nazwę, stanowi dzielnicę Adelaide. Pierwotnych domów pionierskich już tam nie ma. Nie ma również niegdysiejszego kościoła luteranskiego – pierwszego kościoła luterańskiego w Australii ani małego cmentarza naprzeciwko niego. W miejscu , w którym się ten cmentarz znajdował, jest dzisiaj Pioneer Memorial z metalowymi tablicami w miejscach grobów niektórych z pochowanych tam mieszkańców oraz skromny postument, wystawiony tam w roku 1936.
Zostałem zaproszony swego czasu w Magazynie „Semper Reformanda” przez Red. Tomasza Terlikowskiego (w odpowiedzi na parę komentarzy) na wycieczkę po kulcie maryjnym. Zaproszenie z radością przyjąłem. Przyjąłem je i dlatego, że tajemnic jest tu więcej niż w różańcu. Kult maryjny oraz bazowana na nim dziedzina teologii, zwana „mariologią” nie istniałyby, gdyby nie znacznie starsze odeń i od całego chrześcijaństwa inne religie i systemy wierzeń. Wśród kultów znanych historycznie najpopularniejszy był niegdyś kult Izydy, znanej w Egipcie pod imieniem „Aset”.
Nie neguję zatem owego uzasadnienia wiary, rozumianego jako tło historyczne. To bowiem właśnie owo tło jest samo w sobie uzasadnieniem kultów maryjnych (bo było ich sporo, choc najstarsze ślady tych kultow – powtarzam: kultow, a nie fascynacji – pochodzą z okresu nie wcześniejszego niż IV wiek n.e.). Nie podzielam natomiast zupełnie poglądu, że owo niegdysiejsze tło (juz nieistniejące) musi w dalszym ciągu (na zasadzie chyba jakiejś „martwej ręki”) ciążyć na obecnych ocenach i wierzeniach. Chciałbym jednak być dobrze zrozumiany: zajmując takie stanowisko nie próbuję nikomu „wybić z głowy” jego ewentualnych wierzeń czy poglądów. Błędne wrażenie w tym zakresie może wynikać z faktu, że często prezentuję swe poglądy „bez owijania w bawełnę”: raz np. powstrzymać się musiałem przed włożeniem do komentarza słów o tym, że moim zdaniem Maria tak sie ma w porownaniu do Joanny d’Arc, że mogłaby jej „pucować zbroję oraz miecz”, przez co nie miałbym zamiaru nikogo urażać, a jedynie podkreślić, że Joanna – jako osoba historyczna (a nie „teologiczna”) była w stanie kształtować historię w nieporównanie większym stopniu, niżby się to kiedykolwiek dało powiedzieć o Marii. Ostatecznie jednak nie użyłem wówczas tego określenia.
Jesli uważam, że o Marii niczego tak naprawdę nie wiemy, to oczywiście pogląd taki wyrażam po zapoznaniu się m.in. z t.zw. ewidencją biblijną. Prawda, że są tam kwieciste zwroty, lecz wyjątkowo mało kryje się za nimi treści o tym kim była (poza tym, oczywiście, że była matką Jozuego). Ale nawet tu popełniano błędy przy formułowaniu doktryn maryjnych. Miała byc „dziewicą” i fakt ten miał być „przepowiedziany” w Starym Testamencie, jednak hebrajskie „almah” nie oznacza tego, co zastosowane poźniej przy tłumaczeniu na grecki słowo „parthenos”. Almah to nie dziewica, a jedynie młoda kobieta. Bóg żydowski nie był narodzony (ani żaden żydowski bohater) z dziewicy. Z dziewic rodzili się natomiast bogowie poganscy, stąd tez fama o Jezusie narodzonym z dziewicy to po prostu poganski mit zaadoptowany dla celów „teologicznych” chrześcijaństwa ortodoksyjnego. Również doktryna o bezgrzeszności Marii bierze się z niedokładnego tłumaczenia – tym razem tekstu greckiego na łacinski. Skoro Maria była „łaski pełna” („gratia plena”), to owa pełnia łaski miała oznaczać, według mitotworcow, że była ona bezgrzeszna. Jednak oryginalne greckie „kecharitomene” to przecież nie to, co „gratia plena”, gdyż to po grecku byłoby „pleris charitas”. Kecharitomene, to po prostu tyle, co „obdarzona łaską”. I absolutnie nic więcej. Można jednak zrozumieć kolejne pokolenia mitotwórców kościelnych: najpierw zmagali się oni z podobnymi wierzeniami pogańskimi i pragnęli „wykazać”, że Chrystus jest jednak większym i znaczniejszym bogiem niz inni. Potem znów starali się sformułowane przez siebie doktryny „zabezpieczać” przed debatami poprzez dokooptowywanie nowych. Z czasem wytworzył się więc cały łancuch coraz to dziwniejszych teorii, a wszystkie one bazowane na założeniach swoich poprzedniczek, jednak nie na jakimkolwiek materiale faktograficznym. Zazwyczaj jest tak, że gdy się kogos chce sławić, to wyolbrzymia się jego dokonania. Nawet do tego stopnia, by je mitologizować czy wręcz do ciągu prawdziwych dokonan kandydata dopisywać czyny, których nigdy nie dokonał. Tak więc filozofowi i mistykowi Pitagorasowi przypisywano przywracanie ludzi do życia i to na 6 stuleci przed narodzeniem Chrystusa. Potem to samo przypisywano Apoloniuszowi z Tiany i innym. Owi ludzie jednak, tak jak sam Pomazaniec, zajmowali się publiczną działalnoscią, nauczali, leczyli itd.
Czy to oznacza, że Maria – taka jaką stworzył ją demiurg (1) zwany Teologią – nie może być osobą, z którą możnaby się utożsamiać? Sądzę, że sama praktyka, trwająca wiele stuleci wystarcza tu za wszelką odpowiedź: tak, można (jak najbardziej!) utożsamiać się i z taką właśnie Marią. Wierzenie samo w sobie wystarczy za wszelki argument. Ludzie dawali i bez przerwy dają przecież dowody, że utożsamiać się potrafią nawet z całkowicie fikcyjnymi postaciami, bohaterami powieści, opowiadan czy filmów. I tez można wykazać, że te opowiadania i inne utwory fikcji są nośnikami prawdy. W końcu po coś przecież tworzy się sztukę, a prawdą jest przy tym, że pierwsze antyczne teatry wzięły się z przedstawień religijnych właśnie. Poganie za pomoca takich przedstawień wprowadzali swoich religijnych literalistow w ezoteryczne prawdy wiary, w ten sposób usiłując zapoznać ich z nieliteralistycznym znaczeniem przedstawianych mitów.
Najprawdopodobniej Horst Wessel był wyjątkowo przyzwoitym i ideowym młodym człowiekiem, jednym z tych, których nie powstydziłaby się „młodzieżówka” żadnej partii politycznej. Urodzony w 1907 roku w Bielefeld, przeżył najgorszy okres kryzysów politycznych i upadku gospodarczego Niemiec po I Wojnie Światowej. Zrezygnował ze studiów, pragnąc być bliżej klasy robotniczej oraz bezrobotnych. Związał się z pewną byłą prostytutką oraz wstąpił do partii i narodowosocjalistycznych „Oddziałów Szturmowych” (SA). W wieku niespelna 23 lat został zamordowany, kilku komunistów zapukało późnym wieczorem w drzwi jego skromnego mieszkania. Gdy otworzył, jeden z nich strzelił mu z rewolweru wprost w twarz. Zmarł 6 tygodni później, 23 lutego 1930 roku. Naziści jeszcze nie sprawowali wladzy i musieli na nią trochę poczekać. Jednak ten człowiek, który nigdy niczego wielkiego nie zdążył dokonać (kto wie, może i lepiej, bo nie wiadomo co by to mogło być, biorąc pod uwagę kierunek, w jakim poszła NSDAP), stał się jednym z najbardziej znanych nazistów w Niemczech, a potem także poza ich granicami. I jest znany po dziś dzien. Dlaczego? Otoż około 3 lat przed śmiercią, będac mniej wiecej 20-latkiem, napisał on wiersz do pewnej melodii, ktory potem – wraz z tą melodią – stał się istną bombą jako pieśn polityczna, bodaj jedną z najbardziej nośnych pieśni politycznych XX wieku. Po raz pierwszy publicznie została ona odegrana i odśpiewana już bodaj podczas pogrzebu Wessela. Stała się stopniowo hymnem NSDAP i po dziś pozostaje najlepiej znaną pieśnią polityczną narodowego socjalizmu. Wessel stał się więc bohaterem partii, męczennikiem, jego imieniem po 1933 roku nazywano place i ulice w Niemczech, doczekał się on nawet poświęconego sobie filmu fabularnego pod tytułem „Hans Westmar” w roku 1933. W czasie wojny jego nazwisko stało się nazwą jednostek wojskowych. Można sobie wyobrazić, że w razie wygranej, w Niemczech doczekałby się on zapewne niejednego pomnika (przed wojną miał co najmniej jeden, w Berlinie) i może nawet mauzoleum. Stałby się symbolem ruchu politycznego i – per analogiam możemy też założyc – zapewne byłby on fetowany jako jeden z bohaterów walki o postęp. W swojej „denominacji” politycznej oczywiście. Nazizm jednak przegrał, „Horst-Wessel-Lied” także, przynajmniej do tego stopnia, że w niektórych krajach jego publiczne śpiewanie lub granie jest prawnie zabronione.
Abraham jest uważany za praojca Żydów. Ale z piany morskiej się on nie narodził, miał jakąś matkę. Czy doczekała się ona u Żydow jakiegokolwiek zdogmatyzowania i czy traktowana jest przez nich niemal jako idealna „bogini” w stopniu, w jakim z Marii zrobiono ikonę samą w sobie? Co z matką Mojżesza? Co z matką Muhammada? Co z matką Buddy? Co z matką Bahaullaha? Czy wreszcie, by do najnowszych czasów sięgnąć, co z matką Rona L. Hubbarda (twórcy scjentologii)? Widzimy, że żaden z ruchów religijnych założonych przez powyższych przywódców nie zanika ani nie rozpada się z braku wynoszenia na ołtarze matek swych założycieli. Zatem niesłuszny jest np. argument, ze „godząc w mariologię, godzimy w fundament chrześcijaństwa”. Godzimy w fundament mariologii, to jasne, zresztą też nie po to, by wykazać, że nalezy (trzeba, musimy*) się wierzen maryjnych koniecznie pozbyć z kościoła. Fundamentem chrześcijaństwa nie jest urodzenie się Pomazanca z takiej czy innej kobiety, lecz rodzaj przesłania tej religii. Tak na dobrą sprawę nie jest nawet godzeniem w fundament chrześcijanstwa kwestionowanie dogmatu o boskości Jezusa (czyli Jozuego). To co najwyżej jest godzeniem w fundament pewnej odmiany chrześcijanstwa, która (prawdopodobnie) może w koncu zaniknąć. Ale inne jego odmiany przetrwałyby. Te mianowicie, ktore nigdy nie posunęły się tak daleko, by z tego nauczyciela robić Boga. Dlatego też dla takiej odmiany jest to rzeczą najzupełniej obojętną czy ktoś demitologizuje Chrystusa i obdziera go z boskości czy nie. Ona takich wysiłków się nie boi i najzupełniej spokojnie może sobie na nie bimbać, w przeciwienstwie do fundamentalistów, którzy zdają się drżeć na wspomnienie każdej sugestii, ze Jezus Chrystus nie był bogiem.
30 maja – świętej Joanny d’Arc! Tego dnia 578 lat temu (1431), między godziną 10 a 11 przed południem odczytano jej ostateczny wyrok: „…ogłaszamy, że jesteś wtórną heretyczką (…) potępiamy cię jako zepsutego członka oraz abyś nie skaziła innych, jako usuniętą z jedności Kościoła, odłączoną od jego Ciała, oddaną do dyspozycji władzy świeckiej, jako że istotnie poprzez tu obecnych usuwamy, odłączamy i oddajemy cię – zwracając się do tejże władzy świeckiej, odnośnie spraw dotyczących śmierci i kaleczenia ciała, by okazała ona powściągliwość w swych zamiarach wobec ciebie oraz, w razie okazania przez ciebie szczerych oznak skruchy, by zezwoliła na udzielenie tobie sakramentu pokuty.”
„Było to w nocy Trzech Króli, że ujrzała swiatło w tym życiu ziemskim, a niczym za sprawą cudu, biednych mieszkańców tego miejsca ogarnęła radość niewyobrażalna. Nieświadomi wciąż narodzenia Dziewicy, biegali jedni do drugich, by pytac cóż to nowego się zdarzyło. Dla niektórych było to powodem ku ponownemu radowaniu się. Cóż mozna dodac? Koguty, heraldzi nowiny tej radosnej, piały w sposob taki, jakiego nigdy jeszcze nie słyszano, uderzając przytem skrzydłami; tak przez dwie godziny prorokowały nowinę ową.”
Powyższe nie oznacza, że była brzydka. Gdyby bowiem tak było, to przez następne lata i wieki Anglicy nie omieszkaliby tego podkreślać, tak jak przez wiele lat naśmiewali się z fizycznego wyglądu Napoleona. Co prawda Shakespeare (Szekspir) w swym dramacie „Henryk VI” wyraził się o niej jako o „czarnej i sniadej” („black and swarthy”), lecz trudno byłoby to dziś uznać za „nieprzyjemne epitety”. Dokładny wygląd nie jest jednak znany, nie zachował się żaden jej portret (o ile kiedykolwiek pozowała do takowego – mowa jest niejednokrotnie o jej portrecie malowanym przez pewnego Szkota w Orleanie). Według pewnej wersji rzezba św. Maurycego z kościoła pod jego wezwaniem w Orleanie (zburzonego w 1850 roku), pochodząca z XV wieku, została wykonana przez rzeźbiarza na podobieństwo Joanny d’Arc (Głowa tej rzeźby znajduje się w Musee Historique w Orleanie – patrz obok). Nie jest to jednak wersja, na której historycy skłonni są jednoznacznie polegać. Odtworzenie rysów jej twarzy zostawić należy zatem na przyszłość, oczywiście jesli jej kości zostaną odnalezione. Zostały one po egzekucji włożone do worka i zrzucone do Sekwany z mostu św. Magdaleny w Rouen.
Wbrew istniejacej wówczas tradycji, nie składała na ogól przysiąg i nie zaklinała się, lecz obiecując cokolwiek, dodawała „niechybnie!”. Nie brała udziału w tańcach, gdy inni tanczyli. Nie była zbyt rozmowna. Lubiła atmosferę kościołów, zapalone świece i dzwięk dzwonów. Gdy miejscowy kościelny i dzwonnik w jednej osobie zapominał dzwonić o wyznaczonym czasie, potrafiła przybiec z pola, by czynić mu wymówki. Obiecywała nawet małe upominki, byle tylko dobrze dzwonił. Jak miało się pózniej okazać, różniła się od swych rówiesnikow jeszcze czymś innym: była inteligentniejsza i cechował ja większy upór i konsekwencja. Wystarczy chocby przeczytać jej zeznania z Rouen i porównać je z wypowiedziami jej ziomków z okresu pózniejszego o ćwierćwiecze, by się o tym dowodnie przekonać.
Miano jej za złe jej zwycięstwa, bo ginęli ludzie, miano jej za złe porażki – z tego samego powodu. Pytano dlaczego zaatakowała Jargeau (12 czerwca 1429) zamiast negocjować z dowódcą garnizonu angielskiego w tym mieście (lordem Suffolk, który potem, zanim poddał się do niewoli francuskiemu szlachcicowi, pospiesznie pasował go na rycerza, bo krępował się być jeńcem kogoś, kto rycerzem nie był); dlaczego zaatakowała Paryż w święto Narodzenia Najświętszej Marii Panny (8 września 1429); dlaczego wypowiadała opinie na temat tego który z trzech ówczesnych papieży był prawowitym papieżem (Marcin V, Klemens VIII, Benedykt XIV); dlaczego zgodziła się, by Franquet d’Arras (pojmany do niewoli szlachcic winny złodziejstwa i morderstw) został osądzony za swoje czyny przez władze dwóch miast, w których dopuscił się zbrodni (chciała go poczatkowo wymienić za jednego ze swoich ludzi, ten jednak został zabity przez Burgundczyków, więc do wymiany nie doszło); czy była świadkiem zabijania Anglików („W imię Boga, tak. Jakże łagodnie mówisz! Czemu nie odejdą z Francji do swego własnego kraju?”. Słysząc to, pewien angielski szlachcic miał wykrzyknąć: „Really, to wspaniała kobieta! Gdybyż tylko była Angielką!”); dlaczego jej sztandar został wniesiony do katedry na koronację Karola VII („miał swój udział w bólu, należał mu się udział w chwale!”); dlaczego w celu udania się na wojnę uciekła z domu swych rodzicow i czy w jej opinii nie było to grzechem („Jesli Bóg tak nakazał, trzeba było usłuchać, nawet gdybym miała stu ojców i sto matek, albo gdybym była córką króla, odeszłabym”); dlaczego procesowała się w kwestii małzeństwa (ojciec chciał ją wydać za mąż za pewnego młodzieńca, który potem podał ja do sądu za złamanie obietnicy małżeństwa; Joanna broniła się sama w sadzie w Toul; musiała wypasć przekonująco, bo sprawę wygrała); czy Anioł (z którym „rozmawiała”) nie zaniedbał jej, skoro dostała się do niewoli („myslę, ze skoro Bóg tak chciał, to jest to dla mojego dobra, ze się dostałam do niewoli”); dlaczego nazywała siebie „córką Boga” i tak dalej. Niektóre stawiane jej pytania wydają się dzisiaj wręcz głupie, na przykład czy pozowała do portretu („samochwalstwo”), gdzie trzymała swoją mandragorę (zakładano, że musiała mieć tę roślinę, jako że utożsamiana ona była z czarami…), czy przyczepiła sobie do hełmu aureolę lub czy to prawda, że mówiła, że zamierza mieć trzech synów, z których jednego chciała uczynic papieżem, drugiego cesarzem, a trzeciego królem.
Jednym z bardziej męczących zarzutów był ten, powtarzany w kółko, o ‚niestosownym’ ubiorze Joanny. Niestosowność ta polegała na tym, że ubierała się po męsku oraz że była to „bardzo szlachetna odzież ze złotego i jedwabnego materiału z dużą ilością futra”. Zarzutem było na przykład, ze nosiła „kaptur i modne, szkarłatne pończochy” (noszone wówczas przez mężczyzn). Już na długo przed procesem w Rouen jej wrogowie wręcz przescigali się w wyliczaniu tych męskich części garderoby oraz broni, których „nieprawnie” używała: „koszule, bryczesy, kamizele ze sztylpami łączonymi z nią dwudziestoma sznurówkami, wysokie pantofle sznurowane po zewnętrznej stronie, krótką pelerynę do kolan, muszlowaty kapelusz, ciasno przylegające długie buty, długie ostrogi, miecz, sztylet, kolczugę, lancę i inną broń, w którą się zbroiła jak mężowie pod bronią”.
Najwyraźniej sędziowie byli wprost oburzeni męskimi strojami Dziewicy w stopniu mniej więcej takim, w jakim dziś niektórzy t.zw. „tradycjonaliści” za „bezeceństwo” uważaja wszelka nawet myśl o ministrantkach czy wyświęcaniu kobiet na księży. Powoływali się przy tym na Pismo Święte, które zakazuje kobietom ubierania się po męsku i mężczyznom po kobiecemu (Dt 22;5). Bogactwo zaś owych strojów uznali za wyraz pychy. Tu jednakże „okolicznością łagodzącą” jest fakt, że w ówczesnym społeczeństwie strój znamionował przynależność do grupy społecznej i nakładał on na swego właściciela określone reguły postępowania, właściwe dla danej grupy. Joanna uważała, że ma do spełnienia ważną misję i że fakt ten musiał być uwidoczniony jej strojem. Dodatkowo pamiętać należy, ze to nie ona zamawiała i nabywała owe ubiory, lecz albo król albo lokalne władze (np. w Orleanie). No i przypomnijmy w tym miejscu fakt, o którym niezbyt wielu wie: w grudniu 1429 roku Joanna oficjalnie otrzymała (na piśmie) od króla Karola VII tytuł szlachecki wraz z herbem – patrz powyżej: herb i owo pismo.
Pierwsze spotkanie Joanny z Karolem miało miejsce późnym popołudniem 6 marca 1429 roku na zamku w Chinon (na zdjęciu: fragment ruin zamku z widocznym kominkiem w pomieszczeniu, w którym miało miejsce owo spotkanie). Co prawda początkowo odbywało się ono w obecności licznie zgromadzonych arystokratów i owego niezbyt okazałego ‚dworu’ (według Joanny „około 300 osob”) tego zbiedniałego i raczej pesymistycznego, chuderlawego, wątłego monarchy o krzywych nogach, których kolana niemal obijały się o siebie przy chodzeniu. Jednak nieco później tych dwoje miało okazję rozmawiać przez chwilę na osobności. Już wówczas krążyć zaczęły historie na temat tego, co zostało wypowiedziane między nimi. Jednakże chodziło właśnie o to, co ona jemu miała do powiedzenia, a co wielu autorów uważa za słowa otuchy polegające na zapewnieniu Karola, ze jest on prawowitym synem krola Francji (wysiłki były bowiem czynione – również ze strony matki Karola, Izabeli Bawarskiej – by tę prawowitość zanegować). Nie było jednak mowy o dawaniu żadnych widocznych znaków. Sama Joanna miała zresztą dość jednoznaczną opinią na temat „dawania znaków” przez siebie innym ludziom (tak jak – czasami – Chrystus – p. Mt 12;39). Gdy – krótko później – na polecenie Karola VII, była egzaminowana w Poitiers przez przedstawicieli duchowieństwa pod kątem jej kontaktów mistycznych i zażądano od niej dania jakiegoś ‚znaku’ w celu przekonania zebranych eklezjastów o autentyczności jej posłannictwa, odpowiedziala: „W imię Boga (‚En nom Dieu’), nie przybyłam do Poitiers, by dawać znaki. Ale zaprowadźcie mnie do Orleanu, a ja wam pokażę znak, dla którego przybyłam „. Pod pojęciem znaku w Orleanie miała na myśli walkę zbrojna o przełamanie jego oblężenia przez Anglików („…żołnierze będą walczyli, a Bóg im da zwycięstwo”).
Była to pierwsza wzmianka dotyczaca korony. Odpowiedziała im, że myśli, że „…mój król przyjął z radością koronę, która miał w Reims (czyli cztery i pół miesiąca później, 17 lipca 1429, podczas koronacji – przyp. MM), ale inna, znacznie bogatsza, była mu dana później”. Zapytana, czy widziała tę inna, bogatsza koronę, odparła, że jedynie słyszała, że jest ona bogata i „cenna do pewnego stopnia”. Widzimy zatem, że w tym momencie nie uchylała się ona już od wersji, według której „dała znak” Karolowi. W dalszym jednak ciągu trzymała się wersji, że żadnej cudownej korony nie widziała. Widziała jedynie tę, którą włożono krolowi na głowę podczas koronacji w Reims. Z całą pewnością widziała ją doskonale, tak jak sam król, gdyż stała tuż przy nim ze swoim sztandarem, jako jedyna osoba dopuszczona tak blisko podczas ceremonii.
Joanna słuchała kazania w spokoju, nie probując przerywać (na zdjęciu: model sceny egzekucji). Po kazaniu ks. Midiego Cauchon wezwał ją, by pomyślała o zbawieniu swej duszy. Towarzyszyli jej w tym momencie dwaj dominikanie (Ladvenu i de la Pierre). Nastepnie odczytano wyrok, którego fragmenty zacytowano na wstępie. Gdy odczytany został wyrok, Midi zwrócił się do Joanny mówiąc „Joanno, idź w pokoju. Kościół nie może cię juz dłużej chronić i przekazuje cię ramieniu świeckiemu”. W tym momencie Joanna, ubrana w czarną szatę i z chustą na ogolonej głowie została dodatkowo ‚ukoronowana’ mitrą z napisem „heretyczka, wtórna heretyczka, apostatka, bałwochwalczyni” por. Mt 27;29). Ukląkłszy, zaczęła prosic wszystkich o modlitwe za nia oraz o przebaczenie. Mówiła – jak relacjonuje świadek, ks. Jean Massieu – około pół godziny. Wielu spośród paru tysięcy ludzi tam obecnych było głeboko poruszonych, natomiast otaczajacy gęsto Joannę zołnierze angielscy kwitowali jej słowa gromkim śmiechem. Ks. Loyseleur, który odegrał wyjątkowo paskudna rolę w jej procesie (przebywał z nią przez pewien czas w jej celi udając stronnika Karola VII i słuchając jej spowiedzi, a nastepnie donosił sędziom), nie wytrzymał i z płaczem odszedł (por. Mt 27;3-4). Musiał udać się do lorda Warwicka szukając ochrony, gdyż niektórzy żołnierze wygrażali mu jako zdrajcy. Wkrótce ratował się ucieczką z miasta. Odszedł również Guillaume Manchon, jeden z notariuszy sporządzających protokoły procesu. Nie został odczytany jednak – wbrew istniejącej procedurze – żaden wyrok władzy świeckiej. Joannę odprowadzono jedynie do miejsca, w którym zasiadł urzędnik sądowy miasta Rouen. Wykonał on gest ręką, mówiąc „bierzcie ją, bierzcie ją!”. Natychmiast została zawleczona przez żołnierzy na rusztowanie stosu.
Krótko przed dwunastą w południe zapłonął więc jeden z najsłynniejszych stosów w historii. Poczucie wazności własnej misji zdawało się nie opuszczać Joanny nawet wówczas: gdy płomienie wznosiły się coraz wyżej, jeden ze świadków usłyszał jej wołanie „Ach, Rouen! boję się wielce, że cierpieć będziesz za moja śmierć!” („Ah, Rouen! j’ay grant paour que tu ayes à souffrir de ma mort'”). Ostatnim jej słowem słyszanym przez świadkow, było głośno powtarzane „Jhesus! Jhesus!” 
Taka osoba mogła – biorąc pod uwagę mentalność średniowieczną – być tylko inspirowana. Inspirowana albo przez Boga, albo przez diabła. Zakładając nawet, że Anglicy chcieli się jej pozbyć za wszelką cenę – nie musieli tego czynić za pomocą ‚kanału’ inkwizycji. Zabójstwa wybitnych jednostek przecież się zdarzały i bez takich ceregieli i to również w Anglii: sam ówczesny król Anglii, Henryk VI, zakończył później życie jako ofiara mordu. Ale sposób, w jaki prezentowała się publicznie Joanna, czynił pokusę posłużenia się inkwizycją tym wiekszą, im bardziej różniła się od ustalonego wzorca ‚normy’ i im bardziej przypisywano jej świętość już za życia oraz tym bardziej im bardziej takiego procesu domagali się eklezjaści (pamiętajmy: to duchowni oraz teologowie jako pierwsi wystąpili z inicjatywą procesu Joanny d’Arc, nie świeccy politycy!). Niechaj nie myli nas fakt, że sędziowie Joanny opłaceni zostali z kiesy króla angielskiego. Jesli się uważnie przeczyta zapis wypowiedzi Joanny w procesie, nasunie się wniosek, że nawet gdyby był to proces uczciwszy niż był w rzeczywistości, to i tak mogłaby ona zostać skazana przez swych sędziów, choć może niekoniecznie na karę śmierci.
Niejednokrotnie spotkać się można z opinia, że Joanna d’Arc była „pierwszą protestantką”. W taki sposób przyznawano jej „pierwszeństwo” zresztą w szeregu kwestii, np. nazywając ja „pierwszą nacjonalistka” (co w takim razie należałoby powiedzieć np. starożytnych Rzymianach, Grekach czy Żydach?), „pierwszą feministką” (to co by powiedziec o Kleopatrze?) i tak dalej. Co zaś do „protestantyzmu”, to ktoś kiedyś wyrazić się miał w USA, że była ona „baptystką” (ktoś inny to wyśmiał, sugerując sarkastycznie, że była zapewne Południową Baptystką). Oczywiście piszący odnotowuje wszelkie powyższe sugestie z niekłamaną satysfakcją, jako że są one wyrazem oczywistej fascynacji tą francuską świętą i bohaterką. Dziś wielu zgłasza ‚pretensje’ do niej, uważając ja za swoją: kościoły (na zdjęciu: św. Teresa z Lisieux przebrana za Joannę d’Arc) , grupy społeczne i polityczne (we Francji od prawicy – jak Front Narodowy, mający ją za swój symbol – do lewicy, włącznie z partią komunistyczną), feministki itd. Nie zawsze jednak tak było. Kościół Katolicki, do którego należała (innego wówczas zreszta nie było), „czekał” z jej kanonizacją prawie pięć wieków (choć bardziej wątpliwych „bohaterów” – jak np. Domingo Guzmana, zwanego „swiętym Dominikiem” – potrafił zaliczyć w poczet świętych w sposób nazywany przez Niemców „Blitzschnell„), protestanci nie zawsze uważali ją za „pierwszą protestantkę”, a ludzie Oświecenia niejednokrotnie kpili z jej prostej wiary i mistycyzmu, np. Voltaire nie zostawiał na niej przysłowiowej „suchej nitki”.
Pierre Cauchon, biskup Beauvais, były rektor Uniwersytetu Paryskiego, przewodniczący trybunału w Rouen. W czasie, gdy trwał proces, liczył sobie około 60 lat. Miał nadzieję zostać arcybiskupem Rouen i uzyskał nawet poparcie angielskiego regenta, księcia Bedforda, jednakze kler w Rouen był temu przeciwny, skutkiem czego Cauchon zadowolić się musiał biskupstwem Lisieux. Był jednakże postacią szanowaną przez Anglikow, w których imieniu podejmowal rozmaite specjalne misje. Był tez Wielkim Strażnikiem Pieczęci pod nieobecność kanclerza. Zmarł nagle na atak serca 18 grudnia 1442 roku podczas golenia, w wieku 71 lat.
Regnault de Chartres, arcybiskup Reims, prymas Francji (1380 – 1444), zrobił szybką karierę zarówno w kościele jak i w dyplomacji. Został arcybiskupem Reims w wieku 34 lat (1414), dziesięć lat później Karol VII mianował go kanclerzem Francji. Był głównym architektem dyplomacji Karola VII, dla którego usiłował podminować (początkowo nieskutecznie) sojusz angielsko-burgundzki. Zawsze preferował dyplomacje wobec działan zbrojnych. Początkowo poparł Joanne d’Arc i brał udział w jej eklezjalnym egzaminowaniu w Poitiers. Później jednak zwrócił się przeciwko niej, widząc w niej zagrożenie dla swych wysiłków dyplomatycznych pojednania Karola z księciem Burgundii Filipem Dobrym i to mimo faktu, że jego polityka zbliżenia z Burgundią zaczęła przynosić owoce dopiero po wzmocnieniu Karola jego zwycięstwami inspirowanymi przez Joannę. Jest najbardziej podejrzanym o celowe zagubienie lub zniszczenie zapisu badania Joanny w Poitiers, zapisu, do którego później Joanna często odwoływała się podczas swego procesu w Rouen. Dla polepszenia stosunkow z Burgundią sabotował wysiłki wojenne Joanny d’Arc, a nawet próbował przekonać władze miasta Compiegne do podporządkowania się księciu Burgundii, usiłując doprowadzić do „wynajęcia” tego miasta Filipowi Dobremu, na co jednak samo Compiegne nigdy nie wyraziło zgody. Po pojmaniu Joanny przez Burgundczyków pod murami Compiegne (23 maja 1430) nie uczynił absolutnie niczego, by niewygodną sobie Joanne uwolnić z rąk burgundzkich, a potem angielskich, nie próbował nawet – choć mógł, jako prymas – kompletnie zdezawuować podległego sobie biskupa Beauvais jako sędziego w procesie inkwizycyjnym. Jego największym sukcesem dyplomatycznym byl układ w Arras między Karolem a księciem Burgundii (1435), kończący erę sojuszu anglo-burgundzkiego.
Karol VII de Valois, król Francji (1403 – 1461) koronowany w Reims 17 lipca 1429, z udziałem Joanny d’Arc). Jeden z najbardziej zaskakujących monarchów francuskich. Wątłego zdrowia i słaby fizycznie 
Henryk VI of Lancaster, król Anglii (1421 – 1471) jedyny syn legendarnego Henryka V, znakomitego stratega i wojskowego, który rozgromił siły francuskie, znacznie większe od własnych w bitwie pod Agincourt (Azincourt) w październiku 1415 roku; w czasie, gdy miał miejsce proces Joanny, Henryk VI liczył sobie zaledwie 9 lat i był obecny w Rouen, a nawet zamieszkiwał w zamku, w którym była więziona. W jego imieniu władzę sprawował wtedy jego wuj, regent Bedford. Oficjalnie koronowany na krola Francji 16 grudnia 1431, nigdy nie powtórzyl sukcesów swego sławnego ojca. W roku 1435 utracił Burgundię jako sojusznika, a w nastepnych latach resztę Francji. W 1453 roku poważnie zachorował: nie potrafił chodzić ani nawet stać, cierpiał także na utratę pamięci. W Anglii czynnie wystapił przeciw niemu Ryszard, książę Yorku, gromiąc siły krolewskie w bitwie pod St. Albans 22 maja 1455 roku. Ostatecznie Henryk został obalony przez syna Ryszarda, Edwarda, który proklamował siebie królem Edwardem IV. Henryk ukrywał się przez pewien czas na północy Anglii, pózniej został schwytany i osadzony w Tower. 21 maja 1471 roku został zamordowany, najprawdopodobniej przez Ryszarda, księcia Gloucester, przyszłego króla Ryszarda III.
monio 
